تربیت اقتصادی در اسلام

آموزه های دین اسلام مشحون از احکام و دستوراتی است که زندگی سعادتمندانه ای را نوید می دهد. بخش وسیعی از این آموزه ها پیرامون زندگی معیشتی و اقتصادی بوده و از اخلاق اقتصادی فردی مانند مزین شدن به زینت قناعت، زهد و سخاوت تا آداب کسب و کار و تعاملات اقتصادی با دیگران در قالب احکام بیع و اجاره و مضاربه و مزارعه، یا تکالیف دینی خمس و زکات و لزوم دستگیری از دیگران و کمک به محرومین و فقرا و همچنین نگاه جامعه ساز و امت ساز اسلام در قالب دستوراتی مانند روابط ولاء منفی با کفار و اهل کتاب، قاعده نفی سبیل، اصل کفالت عمومی و... در کنار وجود حقایقی در عالم هستی به صورت سنت های طبیعی و تکوینی که برخی از آن ها بر روابط و تعاملات انسانی افراد و جوامع حاکم است و همگی منظومه ای انسان ساز را تشکیل می دهد که در صورت وجود برنامه تربیتی مدون، زمینه رشد و تکامل انسانی را فراهم می آورد.

در دیدگاه اسلامی از دو جهت می توان تربیت اقتصادی را مد نظر قرار داد. اولا از این جهت که دسته ای از مقررات اقتصادی اسلام درباره مالکیت، مبادلات، مالیات ها، ارث، صدقات، وقف و ... است که آگاهی و علم در مورد آن ها از جمله الزامات دینداری به شمار می رود و در ابواب متعدد فقهی مانند کتاب البیع، کتاب الاجاره، کتاب الوقف و... مورد بحث قرار گرفته است. ثانیا از جهت اخلاقی و منش فردی اسلام آداب و دستوراتی در مسائل اقتصادی و معیشتی دارد. اسلام انسان را به امانت داری، عدالت، انصاف، احسان و ایثار، قناعت و سخاوت توصیه می کند و از دردی و خیانت و رشوه و احتکار و بخل باز می دارد.

دانستن این موارد و تربیت نسل ها و زیستن بر این اساس لازمه مسلمانی و شرط رسیدن به کمال و رستگاری دنیوی و اخروی است.

از جهت اجتماعی نیز اسلام برای اداره جامعه اسلامی دستورات و وظایفی بر عهده افراد نهاده است و  از این طریق هم رشد فرد و هم بالندگی جامعه را مدنظر دارد. دستور به انفاق، وقف و پرداخت خمس و زکات همگی اثرات اجتماعی دارند، ضمن اینکه سازندگی فردی ایجاد می کنند.

از سوی دیگر اسلام به دلیل طبیعت فردی و احتماعی خود به حکومتی نیاز دارد تا دستورات اجتماعی دین را برپادارد و از این طریق یکی از مأموریت های حکومت اسلامی برپایی عدالت و قسط در یک جامعه در حال رشد و زنده دینی است. جامعه ای نمونه که از هر نظر الگو برای دیگر جوامع است و مردم در آن یکدیگر را برای بندگی خداوند و رسیدن به کمال و سعادت یاری می کنند.

ضرورت تربیت اقتصادی

بحث لزوم تربیت اقتصادی و نیازهای دانشی و بینشی در این حوزه در هر جامعه ای مبتنی بر آموزه ها و مبانی آن جامعه مورد توجه و عنایت بوده و با استفاده از ابزارهای مختلف در آن مسیر اقدام می شده است.

توجه به اهمیت تربیت اقتصادی و رفتارسازی مطلوب در حوزه اقتصاد مقوله ای است که در طول سالیان گذشته همواره مد نظر برنامه ریزان اقتصادی و اجتماعی کشورهای پیشرفته البته منطبق بر دیدگاه آن ها از الگوی مطلوب و مادی زندگی فردی و احتماعی قرار داشته و برای اجرایی نمودن آن سیاست گذاری هدفمندی را در عرصه نظام اموزشی و فرهنگی تدارک دیده اند، به طوری که امروز هزاران مرکز آموزشی و صدها انجمن و مرکز ملی و بین المللی با حجم ادبیاتی قریب به صدها کتاب و هزران مقاله در سال، تخصصا در این زمینه فعالیت کرده و صدها میلیون مخاطب را چه به عنوان دانش آموز در مدرسه و چه در قالب مخاطبان رسانه های جمعی از مقاطع کودکستان تا دبیرستان و بالاتر تحت پوشش مستقیم و غیر مستقیم تعلیم و تربیت و به عبارت دیگر رفتارسازی مطابق الگوی مطلوب خود قرار می دهند.

جهان امروز دریافته است که  توجه به آموزش و تربیت افراد نوعی سرمایه گذاری ملی است و هر کشوری که در این راه تلاش بیشتری نماید، بدون شک از ثمرات آن در آینده برخوردار خواهد شد. بررسی عوامل موثر بر پیشرفت و توسعه در جوامع پیشرفته نیز نشان می دهد که همه این کشورها از نظام تربیتی توانمند و کارامدی برخوردار هستند. این کشورها نسبت به هرگونه ضعف درفهم مفاهیم و مهارت های مربوط به تصمیم گیری و تحلیل اقتصادی حساس بوده و برنامه هایی را در جهت مقابله با آن از سطح کودکستان تا دانشگاه از طریق برنامه های رسمی و غیر رسمی تدارک می بینند.

آن گونه که در بررسی اجمالی از مستندات این قبیل برنامه ها و اهداف و محتوای آن به دست می آید، هدف از این آموزش ها، فهم خوب و کافی از دانش اقتصاد برای آحاد آن جامعه است، به نحوی که در عرصه مسائل اقتصادی شخصی و مسائل پیچیده تر از قبیل سیاست های اقتصادی کشور، بتوانند ادراک، قضاوت و رفتارهای مستدل و عقلایی را در یک دنیای پیچیده و متحول از خود نشان دهند.

 درجامعه ما وضعیت دیگری حاکم است و دانش آموختگان نظام آموزشی کشور که وارد زندگی خانوادگی و عهده دار مسئولیت های اجتماعی مختلف می شوند، به نحو سیستماتیک واجد اطلاعات مورد نیاز از مفاهیم و اصول اولیه اقتصادی نیستند. به طوری که نه در زندگی فردی خود و در مواجهه با موقعیت ها و شرایطی که صبغه اقتصادی دارند، آن گونه که باید و شاید حضور دارند و نه در تفسیر و تعبیر جریانات و تحولات و وقایع اقتصادی کشور توانایی کافی از خود بروز می دهند.

آموخته های قبلی آن ها چه رسمی و از طریق برنامه های آشکار آموزش و پرورش و چه غیر رسمی از طریق برنامه های پنهان خانواده، نهادهای فرهنگی- آموزشی و رسانه های مختلف به طور معمول ارتباطی به مسائل و مفاهیم اقتصادی و تدبیر زندگی بر اساس عقلانیت اسلامی و بومی ندارد.

فقدان درک صحیح و جامع از مفاهیم و رویکرد های اقتصادی آنجایی جلوه می کند که فرد لاجرم در زندگی اجتماعی در یک موقعیت با  ویژگی های اقتصادی قرار می گیرد ونیاز به بروز رفتاری عقلایی و تصمیمی عقلانی مبتنی بر فرهنگ و ارزش های بومی و مقتضیات ملی خویش دارد و در این مقام نه یک دانش سازمان یافته و نهادینه شده از مفاهیم، نه یک چارچوبی برای تحلیل اوضاع اطراف خود و نه یک فرهنگ حاکم اقتصادی مبتنی بر ارزش های جامعه و مصالح فردی- اجتماعی، هیچ کدام وی را همراهی نمی کنند.

نتیجه چنین ضعف و فقدانی بر رشد اقتصادی و توسعه همه جانبه کشور پیشاپیش معلوم است. چرا که فرد لاجرم در مقام یک عضو خانواده، نیروی کار، شهروند مسئول در عرصه اجتماعی، مصرف کننده و تولید کننده کالا و خدمات، پس انداز کننده و سرمایه گذار در بستری از انواع شاکله های جمعی و فردی مانند فرهنگ کار، فرهنگ مصرف، فرهنگ اتخاذ تصمیم های بهینه، فرهنگ هزینه - فایده، فرهنگ استفاده بهینه و کارا از منابع و ده ها بستر فرهنگی دیگر قرار می گیرد و برآیند رفتارهای جمعی در چنین فضایی است که موجبات رشد یا انحطاط ملتی را فراهم می آورد.

(برگرفته از کتاب تعلیم و تربیت اقتصادی نوشته مهدی طغیانی و عادل پیغامی)